نقش تنوع منابع درآمدی بر آسیب‌پذیری خانوارهای کشاورز روستایی در معرض خشک‌سالی مطالعه موردی: شهرستان چناران

نوع مقاله : مقاله علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، دانشگاه فردوسی مشهد

2 استادیار جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

خشک‌سالی یکی از مخاطرات طبیعی با پیامدهای گسترده است. آسیب­پذیری کشاورزان تحت تأثیر این مخاطره به دلیل اتکای اقتصاد نواحی روستایی به بخش کشاورزی بسیار بالا است. محققان مهم­ترین راهکار کاهش آسیب­پذیری کشاورزان را تنوع‌بخشی منابع درآمدی می­دانند. مطالعه حاضر به بررسی نقش تنوع منابع درآمد زراعی و غیر زراعی بر آسیب­پذیری کشاورزان نواحی روستایی در معرض خشک‌سالی می­پردازد. روش تحقیق ازنظر ساختار، توصیفی-تحلیلی و ماهیت، کاربردی است. متغیرهای مستقل تنوع فعالیت­های اقتصادی زراعی، غیر زراعی و متغیرهای وابسته آسیب­پذیری به تفکیک سه بعد اقتصادی، اجتماعی و محیطی است. ضریب آلفای کرون باخ 94/0 بیانگر پایایی مطلوب ابزار تحقیق است. در این مطالعه 271 خانوار کشاورز روستایی در 15 روستای شهرستان چناران در انجام تحقیق مشارکت نمودند. نتایج تحلیل واریانس نشان داد «تنوع غیر زراعی» باعث کاهش آسیب­پذیری خانوارهای کشاورز روستایی گردیده است. به‌طوری‌که میانگین آسیب­پذیری در خانوارهای دارای منابع درآمدی متنوع غیر زراعی 72/3، نیمه متنوع 88/3 و غیر متنوع 18/4 است. همچنین تنوع زراعی تأثیر آماری معنی­داری بر آسیب­پذیری خانوارهای کشاورز روستایی در مواجهه با خشک‌سالی نداشته است. بر اساس نتایج تحلیل مسیر «تنوع غیر زراعی» به میزان 23/0- باعث کاهش آسیب‌پذیری خانوارهای کشاورز روستایی گردیده ­است. ازآنجاکه کشاورزان دارای منابع درآمدی متنوع غیر زراعی در برابر بحران­ها و شوک­های ناگهانی همچون خشک‌سالی کمتر در معرض آسیب قرار می­گیرند، ضروری است برنامه­ریزان با اتخاذ راهبردهای مناسب، تنوع فعالیت­های اقتصادی غیر زراعی را در نواحی در معرض خشک‌سالی تقویت نمایند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The role of diversity of income sources on the vulnerability of rural farmer households exposed to drought (Case Study: Chenaran County)

نویسندگان [English]

  • Narges Hajian 1
  • Maryam Ghasemi 2
1 Master of Science in Geography and Rural Planning, Ferdowsi University of Mashhad
2 Assistant Prof. of Geography and Rural Planning, Ferdowsi University of Mashhad
چکیده [English]

Drought is one of the natural hazards that has far-reaching consequences. Due to the dependence of the rural economy on the agricultural sector, the vulnerability of farmers to this risk is very high. Researchers say the most important way to reduce farmers' vulnerability is to diversify their sources of income. Therefore, the present study investigates the role of diversity of agricultural and non-agricultural income sources on the vulnerability of farmers in rural areas to drought. The research method is structurally descriptive-analytical and practical in nature. Independent variables are the diversity of agricultural and non-agricultural economic activities and the dependent variables are vulnerable to three economic, social and ecological dimensions. Cronbach's alpha coefficient of 0.94 indicates the optimal reliability of the research instrument. In this study, 271 rural farmer families in 15 villages of Chenaran city participated in the research. The results of analysis of variance showed that "non-agricultural diversity" has reduced the vulnerability of rural farming households. So that the average vulnerability in households with diverse non-agricultural income sources is 3.72, semi-diverse 3.88 and non-diverse 18.4. Also, crop diversity has not had a statistically significant effect on the vulnerability of rural farming households in the face of drought. According to the results of the analysis of the "non-agricultural diversity" route, the rate of vulnerability of rural farming households has decreased by -0.23. Because farmers with a variety of non-farm income sources are less vulnerable to crises and sudden shocks such as drought, it is important for planners to adopt appropriate strategies to strengthen the diversity of non-farm economic activities in drought-prone areas.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Chenaran County
  • Vulnerability
  • Drought
  • Non-agricultural diversity
  • Crop diversity
  1. بابایی فنی، ام السلمه؛ علیجانی، بهلول؛ (1392). تحلیل فضایی خشک‌سالی‌های بلندمدت ایران. پژوهش­های جغرافیایی طبیعی، 45 (3)، 1-12.
  2. کشاورز، مرضیه، کرمی، عزت اله، زمانی، غلامحسین، (1389)، آسیب‌پذیری خانوارهای کشاورز از خشک‌سالی: مطالعه موردی، علوم ترویج و آموزش کشاورزی ایران، 6 (2)، 15- 32.
  3. فاطمی، مهسا؛ کرمی، عزت اله؛ (1389). مطالعه موردی واکاوی علل و اثرات خشک‌سالی. علوم ترویج و آموزش کشاورزی ایران، 6 (2)، 97-77.
  4. ریاحی، وحید و نوری، آذر، (1393)، تنوع‌بخشی فعالیت­های اقتصادی و پایداری روستاها (نمونه موردی: شهرستان خرمدره)، فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی، 3 (4)، 113-128.
  5. علوی زاده، سید امیرمحمد و کرمانی، مهدی، (1389)، متنوع سازی فعالیت‌های اقتصادی رویکردی در توسعه پایدار روستایی، همایش ملی سهم کشاورزی و منابع طبیعی در توسعه جمهوری اسلامی ایران در افق 1404، دانشگاه آزاد اسلامی، رشت.آزاد اسلامی، رشت.
  6. جوان، جعفر؛ حیدری مکرر، حمید (1390). نقش چاهک­ها در متنوع سازی اقتصاد روستایی (شهرستان زهک در استان سیستان و بلوچستان)، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 43 (2)، 49- 66
  7. http://ndwmc.irimo.ir
  8. رکن­الدین افتخاری، عبدالرضا، موسوی، سید محمد، پور طاهری، مهدی، فرج زاده اصل، منوچهر، (1393)، تحلیل نقش تنوع معیشتی در تاب­آوری خانوارهای روستایی در شرایط خشک‌سالی (مطالعه موردی: مناطق در معرض خشک‌سالی استان اصفهان)، پژوهش­های روستایی، 5(35)، 639-662.
  9. حیدری ساربان، وکیل و مجنونی توتاخانه، علی، (1395). نقش تنوع معیشتی در تاب­آوری خانوارهای روستایی پیرامون دریاچه ارومیه در برابر خشک‌سالی. نشریه تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، 3 (4)، 49-70.
  10. پور طاهری، مهدی؛ رکن­الدین افتخاری، عبدالرضا؛ کاظمی، نسرین؛ (1392). نقش رویکرد مدیریت ریسک خشک‌سالی در کاهش آسیب­پذیری اقتصادی-اجتماعی کشاورزان روستایی از دیدگاه مسئولان و کارشناسان (دهستان موردی: دهستان سولدوز آذربایجان غربی)، پژوهش­های روستایی، 4 (1)، 1-22.
  11. فاضل نیا، غریب، رجایی، مسعود، حکیم دوست، سید یاسر، (1391)، خشک‌سالی اقلیمی و پیامدهای مکانی و فضایی آن در مناطق روستایی (مطالعه موردی: دهستان قره پشتلوی بالا، شهرستان زنجان). فصلنامه روستا و توسعه، 15 (3)، 57-72.
  12. Osei, E., Steiner, J., & Saleh, A. (2015, July). Economic Viability of Beef Cattle Grazing Systems under Prolonged Drought. In 2015 AAEA & WAEA Joint Annual Meeting, July 26-28, San Francisco, California (No. 205850). Agricultural and Applied Economics Association & Western Agricultural Economics Association.
  13. Keil, A., Zeller, M., Wida, A., Sanim, B., & Birner, R. (2008). What determines farmers’ resilience towards ENSO-related drought? An empirical assessment in Central Sulawesi, Indonesia. Climatic Change, 86(3-4), 291.
  14. Dey, S. (2018). The Role of Employment Diversification in Reducing Vulnerability to Poverty among Marginal and Small-holder Agricultural Households in India. Margin: The Journal of Applied Economic Research, 12(1), 88-112.
  15. Arslan, A., Cavatassi, R., Alfani, F., Mccarthy, N., Lipper, L., & Kokwe, M. (2018). Diversification under climate variability as part of a CSA strategy in rural Zambia. The Journal of Development Studies, 54(3), 457-480.
  16. Zhang, Q., Zhao, X., & Tang, H. (2018). Vulnerability of communities to climate change: application of the livelihood vulnerability index to an environmentally sensitive region of China. Climate and Development, 1-18.
  17. Asravor, R. K. (2017). Livelihood Diversification Strategies to Climate Change among Smallholder Farmers in Northern Ghana. Journal of International Development.
  18. اسماعیلی، مهناز، (1394)، بررسی اثرات تنوع فعالیت­های اقتصادی بر کیفیت زندگی خانوارهای روستایی (مورد مطالعه): دهستان گلمکان شهرستان چناران، پایان­نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما مریم قاسمی، رشته جغرافیا و برنامه­ریزی روستایی، دانشگاه فردوسی مشهد.
  19. حبیب پور، کرم و صفری، رضا، (1391)، راهنمای جامع کاربرد SPSS در تحقیقات پیمایشی (تحلیل داده‌های کمی)، مؤسسه راهبرد پیمایش، تهران.
  20. اصغر پور ماسوله، احمدرضا، (1392)، آمار مقدماتی برای علوم اجتماعی، نشر سنبله.
  21. مرکز آمار ایران، (1390)، شناسنامه آبادی­های استان خراسان رضوی.
  22. رهبری، مهناز، شفیعی ثابت، ناصر و رضایی، زینب، (1396)، تحلیل عوامل مؤثر بر تنوع‌بخشی اقتصاد غیر کشاورزی و اثرات آن بر پایداری سکونت­گاه­های روستایی (مطالعه موردی: بخش سرولایت شهرستان نیشابور). جغرافیا و توسعه ناحیه‌ای، 15 (28)، 258-237.
  23. ازکیا، مصطفی و ایمانی، علی، (1387)، توسعه پایدار روستایی، انتشارات اطلاعات، تهران.
  24. قاسمی، مریم و جوان، جعفر (1393)، تبیین رابطه تنوع‌بخشی فعالیت­های اقتصادی و توسعه پایدار روستایی (مطالعه موردی: شهرستان مشهد)، پژوهش‌های روستایی، 5 (2)، 237-262.
  25. کوچکی، عوض، (1377)، تنوع زیستی و سلامت جوامع، دومین گردهمایی زعفران و زراعت گیاهان داروئی، گناباد.
  26. کوچکی، علیرضا، نصیری محلاتی، مهدی، (1383)، ارزیابی تنوع نظام­های زراعی ایران، فصلنامه پژوهش و سازندگی در زراعت و باغبانی، 17 (63)،70-83.
  27. پرهیزکاری، ابوذر، میرزایی، مهرنوش، رحمانی، صفت اله و علینی، محسن، (1394)، بررسی وضعیت توزیع و تنوع درآمد و تأثیر آن بر اقتصاد خانوارهای روستایی (مطالعه موردی: منطقه الموت)، مجله تحقیقات اقتصادی، 50 (1)، 74-49.
  28. جعفری، فاطمه؛ شعبانعلی قمی، حسین؛ دانشور عامری، ژیلا، (1391). بررسی و تحلیل ادراک کشاورزان نسبت به راهکارهای مقابله با خشک‌سالی (مطالعه موردی: شهرستان طارم علیا). مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، 3 (9 و 10)، 186- 171.
  29. علوی زاده، امیرمحمد و میر لطفی، محمدرضا، (1392)، نقش اقتصاد غیر زراعی بر ماندگار سازی روستاییان در مناطق روستایی شهرستان سمیرم. فصلنامه برنامه­ریزی منطقه­ای، 3 (10)، 71-82.
  30. نصر نیا، فاطمه و زیبایی، منصور (1396)، تعیین الگوهای آسیب‌پذیری کشاورزان نسبت به خشک‌سالی در ایران (مطالعه موردی: حوزه آبریز بختگان)، تحقیقات اقتصاد کشاورزی، 9 (2)، 36-1.
  31. McCarthy, N., Lipper, L., & Branca, G. (2011). Climate-smart agriculture: smallholder adoption and implications for climate change adaptation and mitigation. Mitigation of Climate Change in Agriculture Working Paper, 3, 1-37.
  32. رمضانی، مسعود، شرفی، لیدا و زرافشانی، کیومرث (1396)، سنجش آسیب­پذیری خشک‌سالی کشاورزان گندم‌کار در شهرستان اصفهان، فصلنامه پژوهش­های ترویج و آموزش کشاورزی، 10 (37)، 16-1.
  33. Füssel, H. M. (2007). Vulnerability: A generally applicable conceptual framework for climate change research. Global environmental change, 17(2), 155-167.
  34. عبدالله زاده، غلامحسین، صالحی، خدیجه، شریف زاده، محمدشریف، خواجه شاهکوهی، علیرضا، (1394)، بررسی تأثیر گردشگری بر معیشت پایدار روستایی در استان گلستان، برنامه­ریزی و توسعه گردشگری، 4 (15)، 169-148.
  35. World Bank, 2007, Rural Non-Farm Economy, Retrieved from: http://go.worldbank.org/19NI77.
  36. https://www.razavimet.ir/fa/node/35
  37. حجازی زاده، زهرا، علیجانی، بهلول، سلیقه، محمد، دانایی‌فرد، حسن و احمدی، اسماعیل (1394)، محاسبه شاخص آسیب‌پذیری اقلیمی مبتنی بر مدل ضربی نمایی استان سیستان و بلوچستان، نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 15 (36)، 97-73.
  38. فربد، ابراهیم و اولادی، بهنام و عباسی، نرگس (1393)، تحلیل داده­های پرسشنامه­ای به کمک نرم­افزار SPSS 22، انتشارات عابد، تهران.
  39. علوی زاده، سید امیرمحمد (1389)، نقش متنوع سازی فعالیت­های اقتصادی در توسعه پایدار روستایی (مطالعه موردی: شهرستان سمیرم)، پایان­نامه منتشرشده دکتری، دانشگاه فردوسی مشهد، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، گروه جغرافیا.
  40. قاسمی، مریم و صاحبی، شیرین و مهرگان مجد، جواد (1399)، شناسایی راهبردهای تاب­آوری معیشت در برابر مخاطره خشک‌سالی از دیدگاه خانوارهای روستایی (مورد مطالعه: دهستان گلمکان، شهرستان چناران)، فصلنامه علمی پژوهشی علوم محیطی، 18 (1)، 136-117.